Myrmeblog – blog hodowcy i badacza mrówek

 

Co warto wiedzieć o królowej mrówek?

Jak wygląda? Czy posiada skrzydła? Jaka jest jej rola? Czy rzeczywiście królowa mrówek rządzi w gnieździe? Jak długo żyje? Czy jej życie należy raczej do prostych i udanych czy ciężkich i niebezpiecznych? Odpowiedzi na te i parę innych ciekawych pytań znajdziecie w dzisiejszym artykule.

 

Czym charakteryzuje się królowa mrówek?

Królowa mrówek to samica o rozwiniętych narządach płciowych (w przeciwieństwie do robotnic), dzięki którym zdolna jest do kopulacji z samcami. Może składać zapłodnione jaja (diploidalne), czyli takie z których rozwijają się samice oraz jaja niezapłodnione (haploidalne), czyli takie, z których wylęgną się samce. Królowa mrówek może zainicjować nowe miejsce do gniazdowania sama lub z innymi królowymi (pleometrozja – została wyjaśniona w dalszej części wpisu). Ma także możliwość dołączenia do istniejącego mrowiska lub przejęcia kontroli nad obcą kolonią poprzez czasowe pasożytnictwo społeczne.

 

Czy królowa mrówek ma skrzydła?

Wiele osób na portalach internetowych szukających informacji o mrówkach zadaje sobie to pytanie. Odpowiedź nie jest taka oczywista jakby się mogło wydawać. Zatem, czy królowa mrówek ma skrzydła? Tak i nie. Pierwotnie wszystkie młode królowe na początku swojego mrówczego życia wyposażone są w skrzydła. Służą im one do odbycia lotu godowego, po którym to opadają na ziemię, odrywają je, a następnie szukają miejsce na założenie gniazda.

Po locie godowym i zrzuceniu skrzydeł, królowej nigdy one nie odrastają. Królowa mrówek odbywa gody z kilkoma samcami (poliandria) raz w życiu i gromadzi plemniki w specjalnym zbiorniczku – spermatece. Jako zaplemniona, bezskrzydła królowa może sama zapładniać jaja poprzez stopniowe uwalnianie plemników, których może mieć zgromadzonych nawet do 300 milionów! W ten sposób jest w stanie przeżyć kilkanaście lat.

 

Długowieczność królowych

Najdłuższy wiek życia królowej należy do hurtnicy czarnej (Lasius niger). Królowa tego gatunku w sztucznych warunkach potrafiła przeżyć 29 lat. Średni wiek życia królowych mieści się w granicach 10-20 lat. Dzięki królowym mrówki są zaliczane to jednych z najbardziej długowiecznych owadów w świecie zwierząt.

 

Królowa mrówek – wygląd

Królowa mrówek charakteryzuje się rozbudowanym tułowiem (z uwagi na posiadane skrzydła) i dużym odwłokiem (miejsce gromadzenia substancji zapasowych). Na głowie posiada duże oczy złożone, a pomiędzy nimi 3 przyoczka (widoczne  u gmachówki drzewotocznej w tytułowym zdjęciu tego artykułu). Zazwyczaj jest ona kilka razy większa od robotnic swojego gatunku.

Królowych samotnie inicjujące nowe kolonie mają duży rozmiar i przede wszystkim duży odwłok. Natomiast królowe zakładające gniazdo w sposób półklasztorny lub poprzez czasowe pasożytnictwo społeczne mają mniejszy odwłok i występują mniejsze różnice w proporcji ciała królowej i robotnicy.

 

Królowa i robotnice – porównanie

Porównanie królowej i robotnic na przykładzie hurtnicy czarnej (Lasius niger). Jak widać królowa jest znacznie większa od robotnic. Zakłada ona gniazdo w sposób klasztorny.

 

Sposób półklasztorny

Jak już wspomniałem wcześniej w przypadku królowych zakładających gniazdo w sposób półklasztorny różnice w proporcjach ciała królowych i robotnic są mniejsze. Na zdjęciu porównanie królowej i robotnic na przykładzie wścieklicy (Myrmica sp.).

Sposób półklasztorny to inaczej sposób semiklaustralny, w którym młoda królowa od czasu do czasu odkopuje wejście do gniazda i udaje się po pożywienie. Zazwyczaj jest to pokarm białkowy w postaci jakiegoś owada.

 

Inne terminy związane z królowymi mrówek:

– monoginia – występowanie w gnieździe jednej królowej,

– poliginia – występowanie w gnieździe wielu królowych,

– monodomia – zjawisko, w którym kolonia mrówek zajmuje jedno gniazdo,

– polidomia – zjawisko, w którym kolonia mrówek zajmuje wiele gniazd,

– monandria – kojarzenie się samicy z jednym samcem,

– poliandria – kojarzenie się samicy z wieloma samcami.

– pleometrozja – zakładanie gniazda przez kilka królowych.

 

Pleometrozja

Przykład pleometrozji na podstawie podziemnicy zwyczajnej (Lasius flavus), kiedy kilka królowych zakłada wspólne gniazdo.

Po pewnym czasie (zazwyczaj do wychowu pierwszego potomstwa) przy życiu pozostaje tylko jedna królowa. Pozostałe są zabijane, albo przez swoje córki lub przez dominującą królową.

 

Czy królowa mrówek rządzi w gnieździe?

Wydawałoby się, że skoro u większości gatunków królowa mrówek składa jaja, z których wylęgają się kolejne mrówki, to ona gra pierwsze skrzypce w gnieździe. Czy tak jest naprawdę? Na zdjęciu widoczna królowa mrówek Camponotus herculeanus wraz z orszakiem robotnic.

W praktyce w wielu kwestiach głos królowej wcale nie jest decydujący. W kolonii tak naprawdę rządzą robotnice, które poprzez komunikację za pomocą substancji chemicznych (feromonów) podejmują wspólną decyzję. Stanowi ona sumę wyborów podejmowanych przez poszczególne robotnice. Zatem w mrowisku nie występuje żaden centralny układ kontroli. Królowa natomiast pełni przede wszystkim funkcje reprodukcyjne. Niewątpliwie jej rola jest kluczowa i definiowanie jej jako „królowa” nie jest wcale żadnym wyolbrzymieniem. Co więcej za pomocą feromonów potrafi ona hamować rozwój narządów płciowych u robotnic, aby te nie mogły składać własnych jaj.

 

Czy każda królowa ma własne robotnice?

Odpowiedź brzmi: nie. Nie każda królowa posiada własne robotnice. Wcale nie trzeba daleko szukać przykładów. Występujący w Polsce gatunek: nieróbka czarniawa (Anergates atratulus) nie posiada robotnic. Królowa gniazduje w kolonii murawki darniowiec (Tetramorium caespitum).

 

Królowa mrówek – przykłady

– pierwomrówka zwyczajna (Formica fusca):

– podziemnica zwyczajna (Lasius flavus):

– gmachówka drzewotoczna (Camponotus ligniperda):

– wścieklica dorodna (Manica rubida):

– mrówka żniwiarka (Messor barbarus):

– mrówka leśna (Formica rufa/polyctena) – pod ochroną!

– hurtnica pospolita (Lasius niger):

– podziemnica Lasius (Chthonolasius) sp.

 

Życie królowej – ciężkie czy proste?

Ludzie często zazdroszczą mówiąc, że taka królowa mrówek to ma błogie życie. Robotnice wykonują za nią wszelkie czynności, a ona niczym nie musi się przejmować. Czy, aby na pewno mamy czego zazdrościć? Wyobraźmy sobie początkowe życie młodej skrzydlatej królowej. Niedługo odbędzie się rójka jej gatunku. Wraz z samcami i innymi młodymi królowymi będzie musiała opuścić macierzyste gniazdo. Zostanie narażona na palące promienie słońca, ptaki czekające na świeży kąsek, pająki, które specjalnie na okazję lotu godowego uwiły długie lepkie pajęczyny. Wobec tych wszystkich niebezpieczeństw przeżyje zaledwie 1% królowych  z każdego gniazda, a to dopiero początek ich przygody.

Po odbyciu lotu godowego królowa mrówek musi podjąć najważniejszą decyzję: „Gdzie założyć swoją kolonię mrówek?” Jeśli źle wybierze, kolonia nie przetrwa, jeśli dobrze, jej kolonia w przyszłości będzie liczyć kilkadziesiąt tysięcy osobników. W większości przypadków królowa musi sama wychować pierwsze potomstwo. Pozbawiona pokarmu na okres 1-2 miesięcy (niekiedy nawet pół roku!), musi dobrze dysponować zgromadzonymi w odwłoku substancjami. Dopiero w momencie odchowania pierwszych córek może odetchnąć. To robotnice zaczną przejmować opiekę nad potomstwem, rozbudową gniazda i karmieniem całej kolonii. Królowa mrówek od tej chwili pozostanie w opiece własnych córek, a jej rola będzie od teraz polegać wyłącznie na składaniu jaj przez najbliższe kilkanaście lat. Chyba swoim początkowym poświęceniem zasłużyła sobie na taką pozycję, prawda?

 

Na zakończenie: wyjątki w świecie mrówek

Na świecie występują bardzo zróżnicowane gatunki mrówek. Nawet takie, w których to robotnice mogą wydawać na świat potomstwo. Przykładowo rolę składających jaja niezapłodnione u mrówek amazonek (Polyergus rufescens) pełnią właśnie robotnice. U nielicznych gatunków mrówki do funkcji składania jaj wybierają jedną z robotnic. Robotnica po zaplemnieniu przez samce zaczyna pełnić rolę taką jak królowa mrówek. Takie robotnice nazywane są gamergatami, czyli robotnicami, które posiadają spermatekę i mogą kojarzyć się z samcami.

Wyjaśniłem kiedy robotnice mogą zostać królowymi. A czy w świecie mrówek może występować zjawisko odwrotne, czyli takie, w którym królowa zostaje robotnicą? Tak! Przykładowo u jednego z gatunku mrówek grzybiarek (Acromyrmex echinator) królowa, która nie znalazła samca, pozostaje w gnieździe i zaczyna pełnić rolę robotnicy.

Należy podkreślić, że opisane powyżej zjawiska nie są powszechnymi zjawiskami w świecie mrówek, a stanowią bardzo interesujące alternatywy, często przytaczane w ramach ciekawostki o mrówkach.

 

Czytelniku Myrmebloga!

Dziękuję Ci, że poświęciłeś czas na przeczytanie dzisiejszego wpisu. Na pewno jeszcze wrócę kiedyś do tego tematu. Jeśli był on dla Ciebie interesujący lub przydatny, to gorąco zachęcam do wystawienia oceny (1-5) w lewym górnym rogu lub/i umieszczenia komentarza. 😉